Ngành nuôi trồng thủy sản tại Việt Nam, đặc biệt là khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, đã và đang khẳng định vị thế là động lực kinh tế quan trọng, mang lại thu nhập và cải thiện đời sống cho hàng triệu người lao động. Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ này cũng kéo theo những thách thức không nhỏ về môi trường, trong đó nổi cộm là vấn đề Nước Thải Nuôi Trồng Thủy Sản. Đây không chỉ là nguồn gây ô nhiễm tiềm tàng mà còn là một bài toán quản lý phức tạp, đòi hỏi các giải pháp địa kỹ thuật môi trường đồng bộ và bền vững. Việc kiểm soát và xử lý hiệu quả nguồn thải này là yếu tố then chốt để đảm bảo sự phát triển hài hòa giữa kinh tế và bảo vệ môi trường.
Bản Chất và Tác Động Của Nước Thải Nuôi Trồng Thủy Sản Đến Môi Trường
Nước thải nuôi trồng thủy sản được hiểu là nguồn nước xả ra môi trường sau quá trình nuôi và thu hoạch, cũng như từ hoạt động vệ sinh, nạo vét ao nuôi. Thành phần của loại nước thải này đặc biệt đa dạng và tiềm ẩn nhiều nguy cơ gây ô nhiễm nghiêm trọng.
Cụ thể, nước thải thường chứa hàm lượng cao các chất hữu cơ (biểu thị qua chỉ số BOD5, COD), các chất dinh dưỡng như phospho và nitơ từ thức ăn thừa, phân tôm/cá. Ngoài ra, chất rắn lơ lửng (TSS) và nhóm vi sinh vật coliforms gây bệnh cũng hiện diện với mật độ đáng kể. Những thành phần này khi thải trực tiếp ra sông, hồ mà không qua xử lý sẽ làm suy giảm chất lượng nước, gây phú dưỡng hóa nguồn tiếp nhận, làm cạn kiệt oxy hòa tan, ảnh hưởng trực tiếp đến hệ sinh thái thủy sinh và sức khỏe cộng đồng. Đáng chú ý, các vấn đề tương tự cũng xảy ra với nước thải trong sinh hoạt nếu không được quản lý chặt chẽ.
Bên cạnh đó, bùn thải tích tụ trong quá trình nuôi trồng thủy sản (như nuôi tôm công nghiệp, cá tra thâm canh) cũng là một mối lo lớn. Lớp bùn này, với chiều dày từ 0,1 – 0,3m, chứa đựng thức ăn dư thừa chưa phân hủy, hóa chất, thuốc kháng sinh và các chất lắng đọng phù sa. Việc nạo vét và xả thải bùn không đúng cách tác động xấu đến môi trường xung quanh, làm thoái hóa đất, ô nhiễm nguồn nước và gián tiếp ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm thủy sản nuôi trồng.
Thực Trạng Quản Lý Nước Thải Nuôi Trồng Thủy Sản Tại Việt Nam: Bất Cập và Thách Thức
Hiện nay, công tác quản lý nước thải nuôi trồng thủy sản tại Việt Nam đang đối mặt với nhiều bất cập, chủ yếu do sự thiếu đồng bộ trong hệ thống quy chuẩn và hướng dẫn thực hiện. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) đã ban hành các Quy chuẩn kỹ thuật như QCVN 02-19:2014/BNNPTNT và QCVN 02-20:2014/BNNPTNT, quy định về điều kiện vệ sinh thú y, bảo vệ môi trường và an toàn thực phẩm đối với nước cấp vào ao nuôi và nước ao nuôi tôm, cá tra. Tuy nhiên, đối với nước thải xả ra môi trường bên ngoài, các cơ quan quản lý nhà nước về Bảo vệ môi trường (BVMT) ở cả Trung ương và địa phương lại thường áp dụng Quy chuẩn nước thải công nghiệp QCVN 40:2011/BTNMT.
Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về nước thải nuôi trồng thủy sản và những bất cập trong áp dụng
Việc áp dụng QCVN 40:2011/BTNMT cho nước thải nuôi trồng thủy sản đã tạo ra nhiều khó khăn và bất cập trong thực tiễn. QCVN 40 vốn được thiết kế cho nước thải công nghiệp với 33 thông số ô nhiễm cần kiểm soát (từ nhiệt độ, pH, BOD5, COD, chất rắn lơ lửng đến các kim loại nặng, hóa chất bảo vệ thực vật, và phóng xạ). Số lượng thông số này quá lớn và phức tạp, không thực sự phù hợp với đặc thù của nước thải ngành thủy sản. Điều này gây lãng phí chi phí phân tích mẫu cho doanh nghiệp mà lại không mang lại hiệu quả thiết thực cho hoạt động sản xuất.
Hơn nữa, việc này còn tạo ra sự khác biệt lớn trong công tác quản lý môi trường giữa các địa phương, thậm chí giữa các tỉnh/thành phố trong cùng lưu vực sông. Các nhóm thông số về kim loại nặng (asen, thủy ngân, chì, cadimi…), hóa chất (tổng xianua, phenol, dầu mỡ khoáng…) hay phóng xạ (tổng hoạt độ phóng xạ α, ß) từ QCVN 40 thường không có mặt hoặc chỉ ở mức rất thấp trong nước thải nuôi trồng thủy sản thông thường. Việc yêu cầu kiểm tra những thông số này vừa tốn kém, vừa không phản ánh đúng bản chất ô nhiễm, gây khó khăn cho việc phê duyệt báo cáo đánh giá tác động môi trường của các dự án đầu tư.
Sự thiếu chặt chẽ trong quản lý giám sát nguồn nước nuôi trồng và nước thải xả ra, cùng với việc chưa có hướng dẫn kỹ thuật chi tiết cho doanh nghiệp, đã dẫn đến tình trạng ý thức tự giác thực hiện chưa cao. Đồng thời, việc thống kê phân loại các loại hình nuôi trồng (bán thâm canh, thâm canh, công nghiệp) cũng chưa được tiến hành quản lý chất lượng và lưu lượng nguồn thải một cách nghiêm ngặt. Hệ quả là việc thu phí nước thải chưa đáp ứng quy định nhà nước, gây thất thu cho ngân sách và làm chậm quá trình phát triển bền vững của ngành.
Vai Trò Của Địa Kỹ Thuật Môi Trường và Công Nghệ Hiện Đại Trong Xử Lý Nước Thải Nuôi Trồng Thủy Sản
Để đối phó với những thách thức từ nước thải nuôi trồng thủy sản, việc áp dụng các giải pháp toàn diện, kết hợp giữa quy định pháp luật và công nghệ hiện đại, đặc biệt là từ lĩnh vực địa kỹ thuật môi trường, là vô cùng cần thiết.
Một trong những giải pháp địa kỹ thuật hiệu quả nhất là sử dụng màng chống thấm HDPE và bạt lót ao hồ trong việc xây dựng các ao lắng, ao xử lý sơ bộ, hoặc hồ chứa nước thải. Những vật liệu này tạo ra một lớp ngăn cách hoàn hảo, chống thấm tuyệt đối, giúp ngăn chặn sự rò rỉ của nước thải ô nhiễm xuống đất và nguồn nước ngầm. Điều này không chỉ bảo vệ môi trường tự nhiên mà còn tối ưu hóa các quy trình xử lý sinh học và hóa học diễn ra trong ao. Với kinh nghiệm lâu năm trong lĩnh vực máy hàn nhựa, tôi nhận thấy rằng việc thi công các hệ thống này đòi hỏi kỹ thuật cao, đặc biệt là kỹ thuật hàn bạt nhựa HDPE bằng máy hàn nhựa chuyên dụng để đảm bảo độ bền, kín khít và tuổi thọ công trình, đặc biệt trong các dự án xử lý chất thải phức tạp như bãi chôn lấp rác hoặc hồ chứa chất thải nguy hại.
Ngoài ra, việc áp dụng các công nghệ xử lý nước thải chăn nuôi tiên tiến, bao gồm các giải pháp sinh học (như ao sinh học, lọc sinh học), hóa lý (keo tụ, lắng, tuyển nổi) cũng đóng vai trò quan trọng. Các công nghệ này giúp loại bỏ hiệu quả các chất hữu cơ, nitơ, phospho và các vi sinh vật gây bệnh trước khi nước thải được xả ra môi trường.
Đối với bùn thải, cần có các biện pháp quản lý phù hợp như lắng, phơi bùn và tái sử dụng (ví dụ: làm phân bón hữu cơ). Việc này không chỉ giảm thiểu lượng bùn thải cần xử lý mà còn tận dụng được các chất dinh dưỡng có trong bùn, góp phần giảm thiểu các loại chất thải sinh hoạt và công nghiệp khác từ hoạt động sản xuất.
Đề Xuất Hoàn Thiện Khung Pháp Lý và Giải Pháp Công Nghệ Cho Ngành Nuôi Trồng Thủy Sản Bền Vững
Để đạt được mục tiêu phát triển bền vững cho ngành nuôi trồng thủy sản, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các Bộ ngành liên quan như Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Tài chính. Việc nghiên cứu chuyên sâu về nước thải nuôi trồng thủy sản, bùn thải và các giải pháp xử lý, thu phí thích hợp là nền tảng để xây dựng một khung pháp lý vững chắc.
Điểm mấu chốt là cần sớm ban hành Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về nước thải nuôi trồng thủy sản (QCVN chuyên biệt của Bộ TN&MT) để thay thế cho QCVN 40:2011/BTNMT đang gây nhiều tranh cãi và khó khăn hiện nay. Một quy chuẩn chuyên biệt sẽ đảm bảo tính khả thi khoa học, phù hợp với thực tiễn ngành, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp trong việc tuân thủ và quản lý môi trường.
Bên cạnh đó, cần bổ sung và ban hành các hướng dẫn kỹ thuật chi tiết về xử lý nước thải, bùn thải trong canh tác nuôi trồng thủy sản, đặc biệt cho các mô hình bán thâm canh, thâm canh và công nghiệp. Việc này sẽ cung cấp lộ trình rõ ràng cho các cơ sở sản xuất trong việc thực hiện Luật Bảo vệ môi trường. Đồng thời, khuyến khích ứng dụng các công nghệ hiện đại và vật liệu địa kỹ thuật tiên tiến như màng chống thấm HDPE để xây dựng các bể nước thải an toàn và hiệu quả, cũng như hệ thống thu gom, xử lý tập trung. Nâng cao ý thức và trách nhiệm của cộng đồng, doanh nghiệp về bảo vệ môi trường cũng là một yếu tố không thể thiếu. Thúc đẩy các sáng kiến tái chế chất thải, ví dụ như từ đồ tái chế từ rác thải nhựa cũng sẽ góp phần giảm thiểu gánh nặng môi trường chung.
Với tư cách là chuyên gia về địa kỹ thuật môi trường và máy hàn nhựa, tôi tin rằng việc áp dụng đồng bộ các giải pháp này sẽ tạo ra một bước tiến lớn trong quản lý môi trường ngành thủy sản, hướng tới một tương lai xanh và bền vững.
Kết luận
Việc quản lý hiệu quả nước thải nuôi trồng thủy sản không chỉ là yêu cầu cấp thiết để bảo vệ môi trường mà còn là yếu tố sống còn cho sự phát triển bền vững của ngành. Từ việc xây dựng khung pháp lý chuyên biệt, đến việc ứng dụng các công nghệ xử lý tiên tiến và vật liệu địa kỹ thuật chất lượng cao như bạt lót ao hồ HDPE, tất cả đều đóng vai trò quan trọng. Chỉ khi có sự chung tay của Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng, chúng ta mới có thể biến thách thức thành cơ hội, xây dựng một ngành nuôi trồng thủy sản không chỉ mang lại giá trị kinh tế mà còn thân thiện với môi trường, góp phần kiến tạo một tương lai xanh cho Việt Nam.
Tài liệu tham khảo
- QCVN 02-19:2014/BNNPTNT – Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về cơ sở nuôi tôm nước lợ.
- QCVN 02-20:2014/BNNPTNT – Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về cơ sở nuôi cá tra trong ao.
- QCVN 40:2011/BTNMT – Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về nước thải công nghiệp.
- Thông tư số 22/2014/TT-BNNPTNT ngày 29/7/2014 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn.